Door: Ruud Vermeer
De mens als dier, het dier als mens. Al sinds de eerste kunstenaar een grot betrad om een jachttafereel te tekenen, is er die dubbelzinnigheid. De jager moest zich met zijn prooi identificeren om succesvol te kunnen zijn. Ook nu nog weten professionele jagers precies wat ze moeten doen om een specifiek dier te schieten. Ze hebben het gedrag bestudeerd en kunnen zich in het dier verplaatsen. Het is het zinloze slachten wat we afkeuren.
We gaan er tegenwoordig vaak van uit dat de mensen ‘vroeger’ een betere band hadden met de natuur dan wij, de ‘moderne’ mens. Bewijzen daarvoor zien we onder andere in de aanbidding van diergoden door bijvoorbeeld de oude Egyptenaren. Maar ook later, bij de Grieken, zien we hoe goden zich ‘vermommen’ als dieren om mensen te helpen of te bedriegen. Oppergod Zeus had daar een handje van om bijvoorbeeld als zwaan of stier vrouwen te verleiden.
Vreemder was het als de goden zich in mensengedaante hulden. Zo was daar Pallas Athene die zich in de Odyssee meerdere malen als mens vertoonde om de held een handje te helpen. We kunnen ons hierbij afvragen wat dan de werkelijke gedaante van een god of godin zou kunnen zijn.
Zo is er het beroemde verhaal van de jager Actaeon die de godin Diana verraste toen ze midden in het bos een bad nam. Boos geworden, omdat hij haar bespiedde, bespatte ze de man met water waardoor hij in een hert veranderde. Zo werd hij nagezeten en verscheurd door zijn eigen jachthonden.
Er is echter iets vreemds aan dit verhaal. We weten uit andere verhalen dat de Griekse goden zo verheven waren dat ze zich niet in hun werkelijke gedaante konden laten zien aan gewone stervelingen. Toen Zeus zich in al zijn almacht liet zien aan Semele, verbrandde ze. Hun kind, Dionysos, was ten dode opgeschreven, ware het niet dat Zeus de foetus in zijn dijbeen plaatste en daar liet ‘groeien’.
Dat betekent dat Diana met opzet een menselijke gedaante had aangenomen. Waarom? Het zou kunnen betekenen dat Diana de ontmoeting met de beroemdste jager uit die tijd ‘regisseerde’. Ze liet hem in de val lopen. Had hij gebluft dat hij beter kon jagen als zij? Was hij de mannelijke variant van een Arachne?
Het bad van Diana
In Le bain de Diane gaat de Franse schrijver en denker Pierre Klossowski uit van het veelvuldig geschilderde beeld dat Diana aan het baden is, op het moment dat zij ‘betrapt’ wordt door Actaeon. Vaak heeft zij dan net het water al naar hem toe gespat en is hij bezig te veranderen in een hert, de honden bijten al naar zijn kuiten.
Guiseppe Cecari
François Clouet
Eugène Delacroix
Klossowski gaat ervan uit dat er voor de Grieken meer achter moet hebben gezeten. Niet alleen zijn de motieven van de jager voor meerdere uitleggen vatbaar, ook bij de godin moet er meer achter hebben gezeten. Hij schetst de mogelijkheid dat Diana gezien wilde worden, maar dat ze dat tegelijkertijd aan niemand wilde laten weten. Actaeon is de denker, hij probeert zich voor te stellen wat hij wil zien. Hij wil die voorstelling toetsen aan de werkelijkheid. Diana wil zichzelf, door middel van Actaeon, een spiegel voorhouden. Zij heeft hem nodig om zichzelf te zien.
Hetzelfde dubbelzinnige zit achter de metamorfose tot hert. Actaeon wordt nooit helemaal als hert afgebeeld. De kunstenaars laten de transformatie halverwege zien, als wilden ze duidelijk maken dat het echt om de jager gaat. Het kan de idee doen ontstaan dat het niet zozeer om een metamorfose gaat als wel om een vermomming. Wat nu als Actaeon heeft verzonnen dat de godin wellicht te
bespieden is, in de vermomming van een haar toegewijd dier? Maar is hij dan zo dom om te denken dat Diana een echt hert niet van een namaakhert zou kunnen onderscheiden? Als hij op zijn ‘achterpoten’ staat, op het moment dat hij betrapt wordt, laat hij zijn geslacht zien. Dat maakt dan heel wat meer duidelijk over zijn werkelijke bedoelingen. Hij wil de godin ‘bezitten’.
Het zou ook nog kunnen gaan om de afbeelding van een ritueel. De jager is de man die in het heiligdom van de godin wordt toegelaten. Het bad is onderdeel van dat ritueel. Diana heeft gejaagd en wast het bloed van haar lichaam. De man benadert haar in de gedaante van een hert. In een grot hebben zij gemeenschap, waarna de man wordt gedood (geofferd). Het doet denken aan de verhalen over het rituele doden van de eerste koningen. Diana is van oorsprong een aarde- en moedergodin. De man die haar zwanger maakt, wordt geofferd. Zijn zaad bevrucht de vrouw; zijn bloed bevrucht de aarde.
Bron: Pierre Klossowski, Le bain de Diane, Gallimard, 1980
Een eerdere versie van dit stuk stond in Pandora, tijdschrift voor kunst & literatuur, jaargang 2, no 1, 2013